فرش‌های ایرانی یکی از هنرهای سنتی و فرهنگی بزرگ ایران به شمار می‌آیند و تاریخچه‌ی آنها به هزاران سال پیش برمی‌گردد. فرش‌های ایرانی نه تنها به عنوان یک محصول دست‌ساز بلکه به عنوان آثاری هنری با ارزش جهانی شناخته می‌شوند. این طرح‌ها به تاریخ و فرهنگ ایران نمایانگرانی کم‌نظیر دارند و در جهان به عنوان نمادی از هنر، ذوق و دقت دست‌افراد ایرانی شناخته می‌شوند. در طول زمان، انواع مختلفی از طرح‌های فرش ایرانی توسط طراحان فرش به وجود آمده‌اند، هر یک با ویژگی‌ها و نمادهای خاص خود. این تنوع در طرح‌ها و سبک‌های فرش ایرانی تنها یک بخش از ثروت فرهنگی این کشور را نمایان می‌سازد. هر کدام از این فرش‌ها داستانی از هنر، صنایع دستی، و تاریخ ایران را با خود می‌آورند و نمایانگر تلاش و ابتکار انسان‌های این سرزمین در طول قرون می‌باشند.
در این مقاله از سری مقالات آموزش طراحی فرش به معرفی انواع طرح و نقش فرش دستباف همچنین فرش ماشینی خواهیم پرداخت:
در دنیای فرش‌بافی ایرانی، طرح‌ها بر اساس نوع نقشه‌کشی آنها به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند:
1. طرح‌های سراسری (طرح‌های جهت‌دار):
این نوع طرح‌ها، طراحی‌هایی جهت‌دار دارند که به شکل قرینه رخ نمی‌دهند. به عبارت دیگر، کل طرح باید به دقت کشیده شود تا به نتیجه نهایی برسیم. این طرح‌ها معمولاً شامل نقش‌های هندسی، گل‌ها، حیوانات و نمادهای فرهنگی هستند. طرح‌های چند سوتینه (Medallion) نیز به این دسته تعلق دارند و معمولاً در وسط فرش واقع می‌شوند.
2. طرح‌های یک دوم:
این نوع طرح‌ها دارای یک خط تقارن عمودی هستند. بافنده با استفاده از یک دوم از طرح، طرح کامل را می‌بافد. این نوع طرح‌ها به عنوان یکی از ساده‌ترین و عملی‌ترین انواع طرح‌ها شناخته می‌شوند و معمولاً در فرش‌های کم‌تزئین و قالی‌چه‌ها به کار می‌روند.
3. طرح‌های یک چهارم:
این طرح‌ها دارای دو خط تقارن هستند و به وسیله یک چهارم طرح کل طرح را می‌بافند. این نوع طرح‌ها نسبت به دو نصف دیگر نسبتاً پیچیده‌تر هستند و معمولاً در فرش‌های مزین با نقوش هندسی و تاریخی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
این دسته‌بندی‌ها نشان از تنوع و غنای فرش‌بافی ایرانی دارند. هر نوع طرح به تاریخ و فرهنگ ایران ارتباط دارد و نمایانگر هنر، دقت و ابتکار بی‌پایان بافندگان این سرزمین می‌باشد.
به طور کلی طرح‌های فرش ایرانی به 19 گروه اصلی و تعداد زیادی گروه فرعی تقسیم میشود. این دسته‌بندی گسترده نشان‌دهنده تنوع و ثروت فرش‌بافی ایرانی در طول تاریخ است.
مهمترین طرح و نقشه های فرش ایرانی
1. طرح فرش آثار باستانی و ابنیه اسلامی:
این گروه شامل طرح‌های مستوحی از باستان‌شناسی و نقوش تاریخی ایرانی، از جمله نقش‌های از پرسپولیس و سایر مکان‌های باستانی میشود. همچنین، طراحی‌های مرتبط با عمارت‌ها و ابنیه‌های اسلامی نیز در این گروه جای می‌گیرند.
2. فرش طرح شاه عباسی:
طرح‌های شاه عباسی در دنیای فرش‌بافی ایرانی از گل‌های شاه عباسی به عنوان اصلی‌ترین عنصر طرح‌سازی استفاده می‌کنند. این طرح‌ها با تلفیق گل‌های شاه عباسی با بندهای ختائی و گاهاً ترکیب آنها با عناصر اسلامی، متنوعی از نقوش فرش را به وجود می‌آورند. زیرا شاه عباسی به عنوان یکی از پادشاهان صفویه با اهمیت تاریخی و هنری بوده، این نوع طرح‌ها دارای ارتباط عمیق با دوران او و هنر صفویه هستند. در زیر، به تعدادی از معروف‌ترین انواع طرح‌های شاه عباسی در فرش‌بافی ایرانی اشاره میشود:
1. لچک ترنج شاه عباسی: این طرح شامل گل‌های شاه عباسی به همراه الگوهای هندسی و هنری ترنجی است. این ترکیب از عناصر تاریخی و هنری باعث ایجاد فرش‌هایی با زیبایی استثنایی میشود.
2. افشان شاه عباسی: این طرح شامل گل‌های شاه عباسی و الگوهای مشابه به همراه نقوش هندسی و هنری افشان است. طراحی‌های افشان با جزئیات دقیق و پیچیده، ظاهری بسیار شگفت‌آور دارند.
3. شاه عباسی درختی: در این طرح، گل‌های شاه عباسی به شکل شاخه‌ها و درختان ترسیم می‌شوند. این نوع طرح‌ها دارای ارتباط با عناصر طبیعت و نمایانگر زیبایی و باروری محیط زیست هستند.
4. شاه عباسی شیخ صفی: این طرح شامل ترکیبی از گل‌های شاه عباسی با تصویرهای مربوط به شیخ صفی الدین در قالب نقوش هنری است. این طرح‌ها به عنوان اثری از ترکیب عناصر دینی و هنری توجه بسیاری به خود جلب می‌کنند.
5. شاه عباسی جانوری: در این طرح، گل‌های شاه عباسی به همراه تصاویر حیوانات و طیور ترکیب می‌شوند. این نوع طرح‌ها به عنوان نمایانگری از تنوع طبیعت و زندگی وحشی شناخته می‌شوند.
طرح‌های شاه عباسی در فرش‌بافی ایرانی نمادی از فرهنگ و هنر این دوره تاریخی و همچنین مهارت بالای هنرمندان ایرانی در تجسم این طرح‌ها می‌باشند. این فرش‌ها علاوه بر زیبایی‌شان، معنایی تاریخی و فرهنگی هم دارند.
3. فرش طرح اسلیمی:
طرح‌های اسلیمی در دنیای فرش‌بافی ایرانی به شکلی منحصر به فرد و زیبا از تجریدی از شاخه‌های درخت در میان برگ‌ها تشکیل می‌شوند. این شاخه‌ها به صورت تجریدی از طرح درخت ترسیم می‌شوند و این نوع طرح‌ها به عنوان یکی از مهمترین و گسترده‌ترین اسلیمی‌ها شناخته می‌شوند. اسلیمی‌ها در بسیاری از قالب‌ها تکرار می‌شوند و در برخی فرش‌ها به شکل ویژه‌ای بیان می‌شوند.
یکی از معروف‌ترین اسلیمی‌ها، "اسلیمی دهن اژدر" است. در این نوع اسلیمی، انتهای هر شاخه به دو بخش متقارن منشعب میشود و به صورت فکی اژدها نمایان داده میشود. روی ساقه شاخه‌ها، جوانه‌هایی در نقاط مختلف تزئین شده‌اند که بیشتر این جوانه‌ها به عنوان "اسلیم" شناخته می‌شوند. این واژه احتمالاً از "اسلم" به معنای جوانه گرفته شده است و در هنرهای اسلامی بسیار مورد استفاده قرار گرفته است.
طرح اسلیمی به لحاظ تغییرات و دخل و تصرف‌ها به گروه‌های فرعی مختلفی تقسیم میشود. برخی از این گروه‌های فرعی عبارتند از:
1. اسلیمی بندی: در این نوع اسلیمی، بندها و نقش‌های مشابه به تصویر شاخه‌ها افزوده می‌شوند.
2. اسلیمی شکسته: در این طرح، اسلیمی به شکل‌های تکه‌تکه و شکسته قرار می‌گیرند.
3. اسلیمی لچک ترنج: این نوع اسلیمی‌ها شامل ترکیبی از شاخه‌های درختی و الگوهای ترنجی هستند.
4. اسلیمی ترنج دار: این طرح‌ها به ترنج‌های تکراری و الگوهای هندسی تزئین شده اند.
5. اسلیمی ماری: در این نوع اسلیمی، اسلیم‌ها به شکل‌هایی که به مارها شباهت دارند نمایان داده می‌شوند.
طرح‌های اسلیمی نمادی از طبیعت و زیبایی هنر ایرانی هستند و نشان‌دهنده تجسم هنرمندان در ایجاد طرح‌هایی با جزئیات پیچیده و زیبایی منحصر به فرد می‌باشند. این طرح‌ها علاوه بر جلب توجه به زیبایی‌شان، معنایی نیز از اهمیت فراوانی برخوردارند.
4. فرش طرح افشان:
در طرح‌های افشان، کلیه بندها و نگاره‌های فرش با یک پیوستگی و ارتباط کامل طراحی می‌شوند. این نوع طرح‌ها به نحوی است که به نظر می‌آید نقاش از زمان شروع طراحی تا اتمام آن، قلم خود را از کاغذ برنداشته و یک ارتباط مداوم بین قسمت‌های مختلف نقش را ایجاد کرده است. به عبارت ساده تر، در این نوع طرح‌ها، تمام گل‌ها، برگ‌ها و بندها در فرش پراکنده و افشان شده‌اند. این نوع طرح‌ها معمولاً به گونه‌ای طراحی می‌شوند که هیچ یک از عناصر طرح قرینه ندارند و از اصول قرینه نگاری در آنها استفاده نمی‌شود.
طرح‌های افشان در انواع مختلفی وجود دارند، از جمله:
1. افشان دسته‌گلی: در این طرح، گل‌ها به شکل دسته‌های چندگلی وجود دارند و به صورت متناوب و بدون قرینه تنظیم شده‌اند.
2. افشان حیوان‌دار: در این نوع طرح، تصاویر حیوانات به صورت پراکنده و بدون قرینه در فرش نقش برده‌اند. این نقوش معمولاً به شکل آزاد درج شده‌اند.
3. افشان ترنجی: این طرح‌ها شامل الگوها و ترنج‌های تکراری هستند که به صورت آزاد و بدون قرینه در فرش ایجاد می‌شوند.
4. افشان ختایی: در این نوع طرح، بندها و نقوش مرتبط با فرش ختایی به صورت بی‌نظم و بدون قرینه درج می‌شوند.
طرح‌های افشان به عنوان یکی از اشکال آزاد و خلاقانه در هنر فرش‌بافی شناخته می‌شوند. این نوع طرح‌ها به هنرمندان امکان می‌دهد تا با آزادی خود، طرح‌هایی با تنوع و زیبایی بیشتر ایجاد کنند و عناصر هنری را به نحوی تلفیق کنند که به نتیجه‌ای بی‌نظیر و منحصر به فرد برسند.
5. فرش طرح بته‌ای یا بته جقه :
طرح بته‌ای در فرش‌بافی ایرانی به تجریدی از درخت سرو معروف است. بته‌های سرکج که به بته جقه نیز شناخته می‌شوند، در این نوع طرح‌ها با اندازه و اشکال مختلف به چشم می‌خورند. معروف‌ترین طرح‌های بته‌ای شامل موارد زیر می‌شوند:
1. بته جقه: طرح بته جقه به شکل‌های مختلف و با اندازه‌های متنوعی از درخت سرو تجریده شده است. این طرح بیشترین شهرت را در میان طرح‌های بته‌ای به دنبال دارد.
2. بته شاخ گوزن: این طرح به شکل‌هایی از شاخه‌ها و گوزن‌ها ایجاد میشود و نمایانگر زیبایی و حیات وحش است.
3. بته ترمه: طرح بته ترمه از ترمه‌ها و درختان به شکل طبیعی آنها الهام می‌گیرد.
4. بته سرابندی: در این طرح، از مناظر آبی و سراب‌های آبی به عنوان عناصر طرح‌سازی استفاده میشود.
5. بته خرقه‌ای: طرح بته خرقه‌ای با تجمع خرقه‌ها و الگوهای هندسی در فرش ایجاد میشود.
6. بته قلمکار اصفهان: این طرح شامل ایجاد ترکیب‌های هنری و نقوش قلمکاری اصفهانی به شکل تجریدی از درخت سرو است.
7. هشت گل: طرح هشت گل شامل گل‌ها و شاخه‌های درخت سرو به شکل آزاد و زیبا است.
8. بته کردستانی یا هشت بته: این طرح از ترکیب هشت بته مختلف در یک طرح بزرگ بهره می‌برد.
9. بته میر شکسته: این نوع طرح به شکل‌های تجریدی از شکل میر شکسته ایجاد میشود.
10. بته لچک ترنج: در این طرح، ترنج‌ها به شکل‌های متنوع با ترکیب از آزادی و زیبایی ترسیم می‌شوند.
11. بته سنندج: این طرح شامل تجریدی از اشکال مختلف درختان و مناظر سنندج است.
12. بته افشاری: از عناصر و نمادهای مرتبط با فرهنگ افشاری به عنوان بخشی از طرح استفاده میشود.
13. بته بازوبندی: این طرح به ترکیب‌های آزادی از بازوبندی‌ها و عناصر هنری مرتبط با این موضوع پرداخته است.
طرح‌های بته‌ای نمادی از زیبایی طبیعت و هنر ایرانی هستند و نشان‌دهنده مهارت بالای هنرمندان در ایجاد طرح‌هایی با تنوع و زیبایی منحصر به فرد می‌باشند. این طرح‌ها علاوه بر جلب توجه به زیبایی‌شان، معنایی نیز از اهمیت فراوانی برخوردارند.
6. فرش طرح شکارگاهی:
گروه طرح‌های شکارگاهی در هنر فرش‌بافی ایرانی با بنیادی ثابت و معنوی نمایش صحنه‌های شکار و شکارگاه را به تصویر می‌کشند. این طرح‌ها در انواع مختلف به نمایش گذاشتن شکارچیانی هستند که در قسمت‌های مختلف طرح، با وسایلی مانند تیر و کمان یا نیزه، به شکار آهو و سایر جانوران مشغول هستند. این نوع طرح‌ها به عنوان نمایشی از تفرج به طبیعت و شکار برای معیشت و تغذیه انسان‌ها در ایران باستان توصیف می‌شوند.
گروه‌های فرعی این طرح‌ها به شرح زیر هستند:
1. شکارگاه درختی: در این نوع طرح، صحنه‌های شکار و شکارگاه به شکلی طبیعی و با تمرکز بر درختان به تصویر کشیده می‌شوند.
2. شکارگاه ترنج دار: این طرح‌ها به صورتی متنوع با استفاده از الگوها و ترنج‌های مختلف نمایش داده می‌شوند.
3. شکارگاه قابی: در این نوع طرح‌ها، قاب‌ها به عنوان عنصری مهم در شکارگاه نقش ایفا می‌کنند.
4. شکارگاه لچک ترنج: این طرح‌ها با ترکیبی از الگوهای لچک و ترنجی شکارگاه را به تصویر می‌کشند.
5. شکارگاه سراسری: در این نوع طرح‌ها، تمامی عناصر شکارگاه و شکار به یک تصویر سراسری تلفیق می‌شوند.
اگرچه این نوع طرح‌ها در گذشته به منظور نمایش تجربیات شکاری و طبیعت‌دوستی استفاده می‌شدند، اما در حال حاضر نیز از طرح‌های شکارگاهی به عنوان نقشه‌های تابلویی در فرش‌ها استفاده میشود. این طرح‌ها نه تنها نمایانگر تاریخ و فرهنگ شکار در ایران هستند، بلکه به عنوان آثار هنری زیبا و جذاب نیز شناخته می‌شوند.
7- فرش طرح اقتباسی
فرش‌های طرح اقتباسی یک گروه از فرش‌ها هستند که به طرح‌هایی شبیه به طرح‌های فرش مناطق مرزی ایران و کشورهای همسایه و حتی سایر کشورها شباهت زیادی دارند. این شباهت‌ها به اصطلاح آنها را "اقتباسی" می‌نامد. این طرح‌ها معمولاً تأثیرات فرهنگی و هنری از مناطق مختلف را به هم آمیزش داده و از الگوهای مختلفی الهام می‌گیرند. به عنوان نمونه، طرح‌های معروف مانند "قفقازی" و "گوبلنی" از جمله این طرح‌های اقتباسی هستند.
فرش‌های اقتباسی به عنوان یک انعکاس از تنوع فرهنگی و هنری در جهان هنر فرش‌بافی شناخته می‌شوند. این طرح‌ها علاوه بر زیبایی و کیفیت بافت، نمایانگر تبادل فرهنگی و همبستگی میان مردم مختلف از نقاط مختلف جهان هستند. از این رو، فرش‌های طرح اقتباسی می‌توانند جذابیت‌های فرهنگی و هنری متنوعی را به تصویر بکشند و به نمایش بگذارند.
8- فرش طرح واگیره‌ای یا بندی
فرش‌های طرح واگیره‌ای یا بندی به این معنا هستند که یک قطعه کوچک از یک طرح، سرتاسر فرش چه از نظر طول و چه از نظر عرض تکرار میشود. این قطعات در مرحله تکرار به یکدیگر متصل می‌شوند و این تکنیک به نام "بند بندی" یا "واگیره" شناخته میشود. این نوع فرش‌ها به تصویر بندها یا واگیره‌های تکراری در سرتاسر فرش معروفند. از طریق این تکنیک، طرح اصلی به شکل تکراری و تنظیم شده در فرش برجسته میشود.
زیرمجموعه‌های این گروه شامل موارد زیر هستند:
1. بندی اسلیمی: در این نوع بندی، از طرح‌ها و الگوهای اسلیمی به عنوان عناصر تکراری استفاده میشود.
2. بندی پیچک: طرح‌های پیچک به صورت تکراری در سراسر فرش قرار می‌گیرند.
3. بندی شکسته: این نوع بندی با استفاده از الگوهای شکسته تکرار میشود.
4. بندی کتیبه‌ای: در این نوع بندی، از الگوهای مشابه به کتیبه‌های تاریخی استفاده میشود.
5. بندی مستوفی: طرح‌ها به شکل مستوفی و تکراری در فرش قرار می‌گیرند.
6. بندی ورامین یا میناخانی: از الگوهای ورامین یا میناخانی به عنوان عناصر تکراری در این نوع بندی استفاده میشود.
7. بندی قالب خشتی یا لوزی: این طرح‌ها به شکل‌های خشتی یا لوزی تکرار می‌شوند.
8. بندی ترنج دار: طرح‌ها با ترکیب الگوهای ترنج به صورت تکراری در فرش آمده و برجسته می‌شوند.
9. بندی درختی: در این نوع بندی، الگوهای درختان به شکل تکراری در فرش قرار می‌گیرند.
10. بندی قابقابی: از الگوهای قابقابی به عنوان عناصر تکراری در این نوع بندی استفاده میشود.
11. بندی شیر شکری یا بازوبندی: این نوع بندی با استفاده از الگوهای شیر شکری یا بازوبندی تکراری در فرش ایجاد میشود.
12. بندی سروی: طرح‌ها با تکرار موتیف‌های مرتبط با سرو در فرش قرار می‌گیرند.
13. بندی آدمکی یا ملانصرالدین: این نوع بندی از الگوهای مرتبط با آدمک و ملانصرالدین به عنوان عناصر تکراری استفاده می‌کند.
14. بندی بختیاری: از الگوهای مرتبط با فرهنگ بختیاری به عنوان عناصر تکراری در این نوع بندی استفاده میشود.
15. بندی مجلسی: طرح‌ها به شکل مجلسی و تکراری در فرش قرار می‌گیرند.
16. بندی خوشه انگوری: این نوع بندی با استفاده از الگوهای خوشه انگوری به شکل تکراری در فرش ایجاد میشود.
17. بندی شاخه گوزن حیوان دار: طرح‌ها با الگوهای مرتبط با شاخه گوزن و حیوانات در فرش تکرار می‌شوند.
18. بندی خاتم شیرازی: از الگوهای مرتبط با خاتم شیرازی به عنوان عناصر تکراری در این نوع بندی استفاده میشود.
19. بندی دسته گل: در این نوع بندی، طرح‌ها به شکل دسته‌های گلی تکرار می‌شوند.
با استفاده از این تکنیک‌ها و طرح‌ها، فرش‌بافان می‌توانند فرش‌هایی با زیبایی و تنوع فرهنگی بی‌پایان ایجاد کنند.
9- فرش طرح درختی
فرش‌های طرح درختی یک دسته از فرش‌ها هستند که در طراحی آنها سعی شده است که شباهت زیادی با طبیعت حفظ شود. این طرح‌ها از عناصری نظیر درختان، برگ‌ها، و سایر جزئیات طبیعی الهام گرفته‌اند. طرح‌های معروف درختی عبارتند از:
1. درختی جانوری یا حیوان‌دار: این طرح‌ها شباهت زیادی به طبیعت دارند و تصویر درختان در کنار حیوانات و جانوران را به تصویر می‌کشند. این طرح‌ها زیبایی و زندگی طبیعت را به فرش منتقل می‌کنند.
2. درختی سبزی کار یا آب‌نما: طرح‌های این گروه به نمایش درختان سبز و مناظر آبی می‌پردازند. آنها تصویری از خوشاب و آب‌نماهای آرامش بخش را به فرش ایجاد می‌کنند.
3. درختی ترنج دار: این طرح‌ها با استفاده از الگوهای ترنج، شکل گری و جزئیات درختان را به تصویر می‌کشند. ترنج‌ها به عنوان یک الگوی معمولی در این طرح‌ها به کار می‌رود.
4. درختی سروی: طرح‌های سروی تمرکز خاصی بر روی تصویر درختان سرو دارند. این درختان به عنوان نمایانگر اصالت و طبیعت زیبای ایرانی در این طرح‌ها آمده‌اند.
5. درختی گلدانی: این طرح‌ها شباهت زیادی به گلدان‌ها و گل‌ها دارند. آنها تصویری زیبا از گلدان‌های زینتی و گل‌های گوناگون به تصویر می‌کشند و جلوه‌ی طبیعت درون خانه‌ها را به فرش منتقل می‌کنند.
این طرح‌ها با جزئیات دقیق و طراحی‌های زیبا به نمایش طبیعت و زیبایی‌های آن می‌پردازند و از این رو در دنیای هنر فرش‌بافی جایگاه ویژه‌ای دارند.
10- فرش طرح ترکمن یا بخارا
فرش‌های طرح ترکمن یا بخارا دارای طراحی‌های هندسی و شکستگی خطوطی هستند که از لحاظ طراحی متمایز از طرح‌های ایلی و خاص مردم کوچ‌نشین ترکمن است. این نوع فرش‌ها به طور ذهنی و بدون استفاده از نقشه طراحی و بافته می‌شوند. طرح‌های معروف در این دسته عبارتند از:
1. ترکمنی قاب یمونی: این طرح‌ها دارای الگوهای هندسی با شکل‌های معمولاً یمونی یا مشابه آن هستند.
2. ترکمنی شانه‌ای: طرح‌های شانه‌ای به نمایش الگوهای هندسی با استفاده از خطوط و شکل‌های شانه‌ای می‌پردازند.
3. ترکمنی غزال گز (چشم آهو): این طرح‌ها شباهت زیادی به الگوهای پوست و پشم چشم آهو دارند و به عنوان یک عنصر تزئینی در فرش به کار می‌روند.
4. ترکمنی آخال: طرح‌های آخال دارای الگوهای هندسی منحصر به فردی هستند که شباهتی به طرح‌های معمولی ندارند.
5. ترکمنی چهار قاب: این طرح‌ها دارای چهار قاب با الگوهای هندسی می‌باشند.
6. ترکمنی خورجینی: طرح‌های خورجینی با الگوهای هندسی خاصی طراحی می‌شوند که معمولاً از خطوط و زیگزاگ‌ها تشکیل شده‌اند.
7. ترکمنی قاشقی: این طرح‌ها دارای الگوهای هندسی که شباهتی به طرح‌های قاشق دارند، هستند.
این طرح‌ها با استفاده از الگوهای هندسی، خطوط، و زیگزاگ‌ها طراحی می‌شوند و به عنوان یک نمایانگر از هنر و فرهنگ ترکمنی شناخته می‌شوند. طرح‌های ترکمن بافته‌های دست‌ساز زیبا و منحصر به فردی را به وجود می‌آورند که ارزش هنری بالایی دارند.
11- فرش طرح قابی (خشتی)
فرش‌های طرح قابی (خشتی) دارای طراحی‌های خاصی هستند که متن فرش به قسمت‌ها یا قاب‌های مختلفی تقسیم میشود. این قسمت‌ها به طور منظم در کنار هم قرار دارند و در داخل هر قاب با گل و برگ‌های مختلفی تزیین می‌شوند. گروه‌های فرعی این نوع طرح عبارتند از:
1. قابی اسلیمی: در این نوع طرح، متن فرش به قسمت‌ها یا قاب‌های مختلف تقسیم میشود و در هر قاب با استفاده از الگوهای اسلیمی و تزیینات معمولاً مربوط به فرهنگ اسلامی تزیین میشود.
2. قابی قرآنی کرمان یا ستونی: این طرح‌ها به شکل قاب‌های مختلف طراحی می‌شوند و تزیینات آنها ممکن است مرتبط با متون قرآنی یا الهام گرفته از ستون‌های معماری باشد.
فرش‌های طرح قابی دارای طراحی‌های هنری و زیبا هستند که از تقسیم متن به قسمت‌های منظم و تزیینات دقیق و دقت بالا برخوردارند. این طرح‌ها اغلب با استفاده از الگوها و تزیینات معنوی معروف به دنیای هنر و فرهنگ اسلامی تزیین می‌شوند.
12- فرش طرح گل فرنگ
فرش‌های طرح گل فرنگ دارای طراحی‌های زیبا و شادابی هستند که بر مبنای گل‌های طبیعی، به ویژه گل رز با رنگ‌های بسیار روشن نظیر زرد، آبی و سرخ طراحی شده‌اند. انواع طرح‌های گل فرنگ عبارتند از:
1. گل فرنگ بیجار: این طرح دارای تزییناتی با گل‌های رز و الگوهای زیبا است که به طراحی فرش شکوه و جلال می‌بخشد.
2. گل فرنگ دسته گلی: طراحی این نوع فرش به وسیله دسته‌های گلی و زیبایی‌های متعدد گل رز انجام میشود.
3. گل فرنگ گل و بلبل: طراحی این فرش‌ها شامل ترکیب گل‌ها و نقوش بلبل میشود که به آن شکوه و زیبایی می‌بخشد.
4. لچک و ترنج گل فرنگ: در این طرح، گل‌ها با الگوهای لچک و ترنج تزیین می‌شوند و زیبایی طرح را افزایش می‌دهند.
5. افشان گل فرنگ: طراحی این نوع فرش با الگوهای افشان گل فرنگ و تزیینات معمولاً زرنگاری شده است.
فرش‌های طرح گل فرنگ با رنگ‌های روشن و الگوهای زیبا به نمایش زیبایی‌های طبیعی و گل‌های رز معروف ایرانی می‌پردازند. این فرش‌ها اغلب به عنوان نمایانگر زیبایی و زندگی در دنیای هنر فرش‌بافی شناخته می‌شوند.
13- فرش طرح گلدانی
فرش‌های طرح گلدانی دارای طراحی‌های منحصر به فردی هستند که شکل‌های مختلفی از گلدان‌ها را به تصویر می‌کشند. در این طرح‌ها، اغلب شکل گلدان در اندازه‌های مختلف به چشم می‌خورد. ممکن است یک گلدان بزرگ پر از گل تمام فرش را می‌پوشاند یا چند گلدان کوچک به طور متقارن در اطراف متن یا دنبال هم سرتاسر فرش را فرا گیرد. گروه‌های فرعی این نوع طرح عبارتند از:
1. گلدانی ختائی: در این نوع طرح، گلدان‌ها و تزیینات آنها به وسیله الگوهای ختائی تزیین می‌شوند.
2. گلدانی دوطرفه: طراحی این فرش‌ها به وسیله گلدان‌ها و تزییناتی که از هر دو طرف فرش قابل مشاهده هستند، انجام میشود.
3. گلدانی محرابی: در این نوع طرح، گلدان‌ها و تزیینات آنها به شکل محراب یا سمت کعبه قرار می‌گیرند.
4. گلدانی سراسری: این فرش‌ها با تمرکز بر روی یک گلدان بزرگ و تزیینات اطراف آن طراحی می‌شوند.
5. گلدانی ظل السلطان (گل و بلبل): این نوع طرح دارای ترکیبی از گلدان‌ها و بلبل‌های زیبا است که به تزیین فرش می‌پردازند.
6. گلدانی حاج خاتمی: طراحی این نوع فرش با تمرکز بر روی شکل‌های گلدان و تزیینات آنها انجام میشود.
7. گلدانی تکراری: در این طرح، یک الگو یا تزیین معین در چند نقطه مکرراً تکرار میشود.
8. گلدانی لچک ترنج: طرح‌های لچک ترنج به شکل گلدان‌های زیبا و تزیینات مخصوص انجام می‌شوند.
9. گلدانی یک طرفه: در این نوع طرح، گلدان و تزیینات آن تنها در یک طرف فرش واقع شده و از طرف دیگر فرش خالی است.
فرش‌های طرح گلدانی با تزیینات زیبا و متنوعی از گلدان‌ها و گل‌ها به تصویر کشیده می‌شوند. این طرح‌ها اغلب به عنوان نمایانگر زیبایی و خلاقیت در هنر فرش‌بافی شناخته می‌شوند.
14- فرش طرح محرابی
فرش‌های طرح محرابی از طراحی‌های خاص و متمرکزی بر محراب، مکان مهم نماز در مساجد الهام می‌گیرند. در این طرح‌ها، محراب با تزئیناتی از قندیل، گلدان و حتی درختچه‌های کوچک پوشانده میشود. طراحان اغلب به شکل محراب و محیط اطراف آن تزئین می‌کنند. انواع طرح‌های این گروه عبارتند از:
1. محرابی قندیلی: در این نوع طرح، محراب با تزئیناتی از قندیل‌ها و نقوش چشم‌اندازی زیبا پوشانده میشود.
2. محرابی گلدانی: در این طرح، محراب با گلدان‌ها و نقوش گلدانی تزئین میشود، که به آن زیبایی و رنگارنگی می‌بخشد.
3. محرابی درختی: در این نوع طرح، محراب با درختچه‌ها و نقوشی که از شاخه‌ها و برگ‌های درختچه‌ها الهام گرفته‌اند، تزئین میشود.
فرش‌های طرح محرابی با تزئینات معنوی و مذهبی، زیبایی‌های فرهنگ اسلامی را به تصویر می‌کشند و به عنوان نمایانگر ارتباط میان هنر، مذهب و مکان‌های مذهبی شناخته می‌شوند.
15- فرش طرح ماهی درهم
فرش‌های طرح ماهی درهم یکی از قدیمی‌ترین و محبوب‌ترین طرح‌های فرش ایرانی هستند. این طرح به صورت واگیره‌ای طراحی میشود، به این معنی که یک الگو یا واگیره اصلی در طول و عرض فرش تکرار میشود. در طرح ماهی درهم، واگیره معمولاً یک حوضه به شکل لوزی با چهار برگ را نمایش می‌دهد. در اطراف این حوضه، ماهی‌هایی تصویرسازی می‌شوند.
طرح ماهی درهم در نقاط مختلف ایران با نام‌های مختلف شناخته میشود. مهمترین انواع طرح ماهی درهم عبارتند از:
1. ماهی هراتی: در این نوع طرح، ماهی‌های زیبا با تزیینات و رنگ‌های چشمگیر اطراف حوضه لوزی قرار می‌گیرند.
2. ماهی فراهان: طراحی ماهی درهم در فراهان به ویژه شناخته شده است و ماهی‌هایی با طرحات مختلف تصویرسازی می‌شوند.
3. ماهی زنبوری: این نوع طرح ماهی درهم با طراحی‌های خاص و زیبا از ماهی‌ها و حوضه‌ها شناخته میشود.
4. ماهی کردستان: طراحی ماهی درهم در مناطق کردستان با ویژگی‌های خاص خود مشهور است و ماهی‌ها با طرحات کردی تزیین می‌شوند.
5. زیره ماهی: این نوع طرح ماهی درهم دارای نقوش ساده‌تری است که بافندگان از آن برای تزئین فرش‌ها استفاده می‌کنند.
فرش‌های طرح ماهی درهم با طراحی زیبا و شناخته شده خود به عنوان یکی از نمادهای هنر و فرهنگ ایران شناخته می‌شوند و در تزئین فرش‌ها از آنها بهره‌برداری میشود.
16- فرش طرح محرمات
فرش‌های طرح محرمات یک نوع طرح در فرش هستند که از تکرار یک قطعه از یک نقشه در طول فرش تشکیل شده‌اند. عرض فرش به چند ردیف تقسیم میشود و هر ردیف از رنگ و طرح مشخص از ابتدا تا انتهای فرش ادامه می‌یابد و به طور راه‌روا ترسیم میشود. این طرح در برخی مناطق ایران به نام "قلمدانی" نیز شناخته میشود.
گروه‌های فرعی طرح محرمات عبارتند از:
1. قلمدانی سراسری: در این نوع طرح محرمات، ردیف‌های مختلف فرش با طرح یکسان و با تکرار مشابهی تزئین می‌شوند.
2. گل ریز با زمینه یک رنگ: در این نوع طرح، زمینه فرش یک رنگ است و نقوش گل‌ریزی بر روی آن ترسیم می‌شوند.
3. بته با زمینه الوان: طراحی بته با زمینه‌های متنوع و رنگارنگ انجام میشود، که به فرش زیبایی و تنوع می‌بخشد.
فرش‌های طرح محرمات با تنوع رنگی و طرحات متفاوت، زیبایی و شکوهی خاص به داخل فرش می‌آورند و به عنوان یکی از طرح‌های محبوب فرش ایرانی شناخته می‌شوند.
17- فرش با طرح هندسی
فرش‌های با طرح هندسی یک نوع طرح در فرش‌بافی هستند که از انواع اشکال هندسی به عنوان الگو برای طراحی استفاده می‌کنند. این طرح‌ها عموماً از خطوط زاویه دار با تنوعی از اشکال هندسی استفاده می‌کنند و به طور دورانی و قوسی شکل نمی‌گیرند. این طرح‌ها در فرش‌های مختلفی مورد استفاده قرار می‌گیرند و می‌توانند زیبا و هنرمندانه بافته شوند.
گروه‌های فرعی این طرح عبارتند از:
1. هندسی بندی قابی: در این نوع طرح هندسی، از خطوط و اشکال هندسی در قاب‌های مختلف استفاده میشود.
2. هندسی ترنجدار: در این طرح، از ترنج‌ها و اشکال هندسی مشابه در طول و عرض فرش استفاده میشود.
3. هندسی محرمات: این نوع طرح هندسی از تکرار مشابه یک نقشه در طول فرش تشکیل شده است.
4. هندسی لچک ترنج (شاخه شکسته): در این طرح هندسی، از ترنج‌هایی با شاخه‌های شکسته استفاده میشود.
5. هندسی کف ساده: این نوع طرح هندسی از تکرار ساده خطوط و اشکال هندسی در کل فرش تشکیل شده است.
6. هندسی خطائی: در این طرح هندسی، خطوط و زوایای مختلف به عنوان الگوهای طراحی استفاده می‌شوند.
7. هندسی ستاره (موزاییک): این نوع طرح هندسی از ترکیب مختلف اشکال هندسی به صورت موزاییکی تشکیل شده است.
8. هندسی خاتم شیرازی: طرح‌های هندسی در این گروه از تزئینات خاتمی شیرازی الهام می‌گیرند.
9. هندسی جوشقانی: این نوع طرح هندسی از تکرار الگوهای هندسی مختلف در طول فرش تشکیل شده است.
فرش‌های با طرح هندسی اغلب به دلیل ساختار هندسی و نظمی که دارند، طرح‌های محبوبی در دنیای فرش‌بافی محسوب می‌شوند و می‌توانند در دکوراسیون داخلی به عنوان عناصر زینتی مورد استفاده قرار گیرند.
18- فرش طرح تلفیقی
فرش‌های با طرح تلفیقی یا مجتمع عناصر گوناگونی از طرح‌های فرش را ترکیب می‌کنند تا الگوهای جدیدی ایجاد کنند. این نوع طرح‌ها معمولاً از ترکیب دو یا چند طرح مختلف در یک فرش بهره می‌برند. در طول زمان، بسیاری از طراحان فرش ایده‌های جدیدی برای تلفیق مختلف طرح‌ها به کار گرفته‌اند.
گروه‌های فرعی این نوع طرح‌ها شامل موارد زیر هستند:
1. طرح‌های شاخه پیچ ترنجدار: از شاخه‌های پیچ خورده ترنج‌ها به عنوان الگوهای طراحی استفاده می‌کنند.
2. طرح‌های سلسله‌ای ترنج دار: در این نوع طرح، ترنج‌ها به صورت متوالی و در یک سلسله به هم پیوسته طراحی می‌شوند.
3. طرح‌های تلفیقی لچک ترنج: از تلفیق الگوهای لچک ترنجی مختلف برای طراحی استفاده میشود.
4. طرح‌های گلدانی بند اسلیمی: این نوع طرح‌ها از ترکیب عناصر گلدانی و الگوهای اسلیمی بهره می‌برند.
5. طرح‌های تلفیقی قاب فابی: از تلفیق قاب‌های مختلف با الگوهای فابی برای طراحی استفاده می‌کنند.
6. طرح‌های تلفیقی دورنما: از ترکیب دو یا چند طرح دورنما به عنوان الگوهای طراحی استفاده میشود.
7. طرح‌های تلفیقی ترنجی دسته گل: از ترکیب ترنج‌ها با دسته‌های گل به عنوان الگوهای طراحی استفاده میشود.
8. طرح‌های تلفیقی سبزی کار: از ترکیب اشکال هندسی و طرح‌های گلی برای طراحی استفاده میشود.
9. طرح‌های تلفیقی ترنجدار کف ساده: از تلفیق ترنج‌ها با کف‌های ساده به عنوان الگوهای طراحی استفاده میشود.
10. طرح‌های تلفیقی لچک ترنج سبزی کار کف ساده: این نوع طرح‌ها از ترکیب الگوهای لچک ترنجی و طرح‌های سبزی کار به همراه کف‌های ساده استفاده می‌کنند.
11. طرح‌های تلفیقی بندی دسته گل: از تلفیق بندهای دسته گل با الگوهای طراحی مختلف بهره می‌برند.
این نوع فرش‌ها به دلیل تنوع و زیبایی الگوهای طراحی‌شان، مورد توجه بسیاری از علاقه‌مندان به هنر و دکوراسیون داخلی قرار می‌گیرند. در مجموع، این دسته‌بندی‌ها نمایانگر تاریخ و فرهنگ گنجینه فرش‌بافی ایرانی هستند و نشان‌دهنده تلاش و ابتکار هنرمندان ایرانی در ایجاد اثرات زیبا و منحصر به فرد می‌باشند.
فرش‌های دستباف و هم فرش‌های ماشینی با استفاده از این طرح‌ها تولید می‌شوند. هر دو این دسته‌ها ارزش هنری و فرهنگی بزرگی دارند و هر یک مخصوص خصوصیات و ویژگی‌های خود هستند. فرش دستباف ایرانی با دست‌کاری دقیق و نیکوکاری هنرمندان ماهر ایجاد میشود و آثار منحصر به فردی را به وجود می‌آورد که از لحاظ هنری و فرهنگی بسیار ارزشمندند. از طرف دیگر، فرش‌های ماشینی با تکنولوژی مدرن تولید می‌شوند و به تعداد بیشتری ساخته می‌شوند که به بازار جهانی منتشر می‌شوند.
هر دو نوع فرش دستباف و ماشینی ایرانی ارزشمند هستند و به تاریخچه و فرهنگ ایران افتخار می‌آورند. استفاده از هر دو نوع فرش، به تبیین تنوع و زیبایی هنر فرش ایرانی کمک می‌کند و مهم است که این هنر ارزشمند به نسل‌های آینده انتقال یابد و حمایت از هنرمندان و تولیدکنندگان محلی تضمین شود. همچنین، همواره می‌توانید از انتخاب فرش‌های با کیفیت بالا و مطابق با سلیقه شخصیتان بهره‌برداری کنید و زیبایی داخلی و خارجی خود را تزین کنید.
سخن پایانی
به عنوان یکی از گنجینه‌های ارزشمند فرهنگی و هنری ایران، فرش‌های ایرانی با انواع طرح‌ها و نقشه‌های خود، تاریخی غنی و میراثی بی‌نظیر را نمایش می‌دهند. این فرش‌ها نه تنها به جلب زیبایی در فضاهای داخلی کمک می‌کنند بلکه قدرتی دارند تا داستان‌ها و افکار عمیق فرهنگ ایران را منعکس کنند. از طرح‌های گل فرنگ با رنگ‌های جذاب گرفته تا طرح‌های محرابی که نماد آرامش و معنویت هستند، و از طرح‌های هندسی تا طرح‌های طبیعی مثل درختی و ماهی درهم، هر یک از این طرح‌ها داستانی برای گفتن دارند. آنها به تنوع و زیبایی فرهنگ ایرانی افزوده و باعث می‌شوند محیط‌های اطراف ما زیبا و گرم بنظر آیند. از همه مهم‌تر، تولید و حمایت از این هنر ارزشمند تضمین می‌کند که این هنر به نسل‌های آینده منتقل شود. ما باید از این دستاورد فرهنگی با افتخار بهره‌برداری کنیم و ارزش‌ها و دستاوردهای مرتبط با آن را به جلوی ارزیابی کرده و ارزش دهیم. به عنوان یک نماد از هنر و مهارت ایرانی، فرش‌های ایرانی با انواع طرح‌های خود می‌توانند زندگی ما را زینت بخشند و ارزش‌های ارزیابی شده‌ای را منعکس کنند.
سوالات متداول
سوال 1: چه نقشه‌ها و طرح‌های معروفی در فرش ایرانی وجود دارند؟
پاسخ: در فرش ایرانی، انواع طرح‌ها و نقشه‌های مختلف وجود دارند. برخی از معروف‌ترین طرح‌ها شامل گلیم، کلیمی، لچک ترنج، اسلیمی، افشان، بته‌ای، شکارگاهی، اقتباسی، واگیره‌ای، درختی، ترکمنی، قابی (خشتی)، گل فرنگ، گلدانی، محرابی، ماهی درهم، و هندسی هستند.
سوال 2: آیا این نقشه‌ها و طرح‌ها تنها در فرش دستبافی استفاده می‌شوند؟
پاسخ: نه، این نقشه‌ها و طرح‌ها هم در فرش دستباف و هم در فرش‌های ماشینی ایرانی مورد استفاده قرار می‌گیرند. هنر دستبافی در ایران دارای تاریخچه‌ی طولانی و بی‌نظیری است و در هر دو نوع فرش دستباف و ماشینی ایرانی به کار می‌رود.
سوال 3: آیا این نقشه‌ها و طرح‌ها معمولاً به صورت دستی رسم می‌شوند؟
پاسخ: بله، طرح‌ها و نقشه‌های فرش ایرانی معمولاً به صورت دستی توسط نقاشان حرفه‌ای کشیده می‌شوند. این هنرمندان تجربه و مهارت زیادی در نقاشی و طراحی دارند و نقشه‌ها را به دقت و زیبایی روی کاغذ می‌کشند.
سوال 4: آیا این نقشه‌ها و طرح‌ها به تاریخ و فرهنگ ایران مرتبط هستند؟
پاسخ: بله، نقشه‌ها و طرح‌های فرش ایرانی معمولاً با تاریخ و فرهنگ ایران مرتبط هستند. این نقشه‌ها از عناصر مختلفی مانند گیاهان، حیوانات، معماری، ادیان و داستان‌های ملی الهام می‌گیرند و این موارد به عنوان بخشی از تاریخ و فرهنگ ایران در فرش‌ها به تصویر کشیده می‌شوند.
سوال 5: آیا فرقی بین فرش دستباف و ماشینی با نقشه‌ها و طرح‌های مذکور وجود دارد؟
پاسخ: تفاوت‌هایی بین فرش دستباف و ماشینی وجود دارد، اما در هر دو نوع فرش ایرانی از نقشه‌ها و طرح‌های مذکور استفاده میشود. فرش دستباف عمدتاً با دست توسط کارگران حرفه‌ای تولید میشود، در حالی که فرش ماشینی با استفاده از ماشین‌های خودکار ساخته میشود.
سوال 6: چه نکاتی را باید در انتخاب یک فرش با نقشه خاص در نظر گرفت؟
پاسخ: در انتخاب یک فرش با نقشه خاص، باید به عواملی مانند اندازه، طرح، رنگ، کیفیت بافت، نوع الیاف، و مناسبت مورد استفاده توجه کنید. همچنین برای تضمین خرید اصلی باید از مغازه‌های معتبر و با تاریخچه‌ی خوب خرید کنید.
سوال 7: آیا این نقشه‌ها و طرح‌ها تاریخچه‌ای مشخص دارند؟
پاسخ: بله، نقشه‌ها و طرح‌های فرش ایرانی دارای تاریخچه‌های مشخصی هستند. این نقشه‌ها از گذشته‌های دور به ارث رسیده و در طول زمان تکامل یافته‌اند. هر نقشه و طرح معمولاً داستان یا مفهوم خاصی را نمایش می‌دهد و ممکن است به واقعیت‌های تاریخی و فرهنگی ایران مرتبط باشد.
سوال 8: چطور می‌توان یک فرش با نقشه مورد نظر سفارش داد؟
پاسخ: برای سفارش یک فرش با نقشه خاص، بهترین راه ارتباط با تولیدکنندگان فرش یا کارگاه‌های تخصصی است. شما می‌توانید با آنها تماس بگیرید و درخواست خود را برای طراحی و بافت یک فرش با نقشه مشخص بیان کنید.
سوال 9: آیا این نقشه‌ها و طرح‌ها در فرش‌های مختلفی از جمله قالیشویی، گلیم، کیلیم و... به کار می‌روند؟
پاسخ: بله، این نقشه‌ها و طرح‌ها در انواع مختلف فرش ایرانی مورد استفاده قرار می‌گیرند. این انواع فرش شامل قالیشویی، گلیم، کیلیم، سجاده، جاجیم و... هستند. هر کدام از این انواع فرش از نقشه‌ها و طرح‌های مختلفی بهره می‌برند.
سوال 10: آیا تفاوتی بین نقشه‌های فرش ایرانی و فرش‌های دیگر کشورها وجود دارد؟
پاسخ: بله، هر کشور دارای سبک‌ها و نقشه‌های خاصی در فرش‌های خود است. فرش‌های ایرانی معمولاً از نقشه‌ها و طرح‌هایی که به تاریخ و فرهنگ ایران مرتبط هستند بهره می‌برند. این تفاوت‌ها باعث تنوع و ثروت هنری جهان فرش‌بافی میشود.