در هنر بافت فرش دستباف، دار قالی به عنوان یکی از عناصر کلیدی و اساسی در ساختار فنی و هنری فرش‌ها به چشم می‌خورد. این بخش مهم، نقش بی‌اندازه‌ای در تعریف شکل و زیبایی فرش دارد. از یک طرف، وظیفه محافظت و حمایت از نخ‌ها و بافت فرش را بر عهده دارد و از سوی دیگر، با طراحی‌ها و جزئیات هنری خود، به فرش یک حیات و شخصیت ویژه می‌بخشد. مواد مصرفی، طراحی و نحوه ساخت دار قالی، تاثیر چشمگیری بر نهایی شدن هر فرش دستبافت دارد. در این سفر به دنیای دارهای چوبی، فلزی و اسکلتی فرش با هر یک از جزئیات و خصوصیات آنها آشنا می‌شویم. این مقاله نقطه آغازی است برای درک عمیق‌تر در هنر و صنعت فرش دستبافت، جایی که هر دانه نخ، هر الگوی بافت و حتی هر دار قالی، داستان خود را می‌گوید. همراه با ما باشید تا به عمق جزییات این هنر فراموش نشدنی سفر کنیم.
بیشتر بخوانید: ابزارها و تجهیزات طراحی فرش سنتی و مدرن
اجزای انواع دار قالی
قبل از معرفی انواع دار قالی به بررسی و معرفی اجزاء و قسمت های گوناگون دار قالی می پردازیم، الخصوص ویژگی های که در بین همه مدل ها ثابت و یکسان است.
1- اسکلت اصلی دار (سردار-زیردار- راست‌روها):
یکی از ویژگی‌های مشترک در بسیاری از انواع دار قالی، وجود اسکلت اصلی یا همان "سردار-زیردار-راست‌روها" است که در این بخش به بررسی ویژگی‌های آنها می‌پردازیم.
1. سردار:
- نقش: سردار به میله استوانه‌ای بالایی از دار گفته می‌شود.
- ویژگی‌ها: جنس سردار (چوب یا فلز)، طول سردار، طراحی زیبایی.
2. زیردار:
- نقش: زیردار به میله پایینی از دار گفته می‌شود و تحت صفحه قالی قرار دارد.
- ویژگی‌ها: جنس زیردار (چوب یا فلز)، طول زیردار، استحکام و پایداری.
3. راست روها:
- نقش: دو میله عمودی که سردار را به زیردار متصل می‌کنند و نقش اصلی در حفظ تعادل و استحکام دار دارند.
- ویژگی‌ها: جنس راست‌روها (چوب یا فلز)، طول راست‌روها، نقش در ثبات و ساختار دار.
این اجزا به همکاری برخی از اجزای دیگر نظیر مهره‌ها و گره‌ها، به ساختار نهایی دار قالی کمک می‌کنند. انتخاب جنس، طراحی، و ویژگی‌های این اجزا بسته به سلیقه و نیازهای بافنده و خریدار متفاوت است و به شکل کلی به زیبایی و عملکرد دار قالی افزوده می‌شود.
2- کوجی یا نیره گی (گله، گرت کجو):
استفاده از کوجی یا نیره گی یکی از اجزای مهم در فرآیند بافت فرش‌های دستبافت است. در این قسمت، به بررسی ویژگی‌ها و نقش این ابزار در صنعت قالی‌بافی می‌پردازیم.
1. کوجی (نیره گی):
- نقش: کوجی یا نیره گی یک میله است که در اثر بافت فرش دستبافت، چله‌ها را از هم جدا کرده و تنظیم می‌کند. همچنین از کج شدن فرش جلوگیری می‌کند.
- جنس: معمولاً از چوب یا فلز ساخته می‌شود.
- قطر: تقریباً 5 سانتیمتر.
- استفاده: تنها در بافت فرش‌های دستبافتی به کمک روش فارسی (بدون استفاده از غلاب) مورد استفاده قرار می‌گیرد.
2. نام‌های مختلف:
- گله، گرت کجو: این اسامی به طور عام به کوجی یا نیره گی اشاره دارند.
کوجی باعث می‌شود چله‌ها به صورت یکنواخت و همسان در طول و عرض فرش قرار گیرند، و این ابزار از اهمیت بالایی در تنظیم ظاهر و کیفیت نهایی فرش دستبافت برخوردار است. استفاده از آن به بافندگان امکان می‌دهد تا فرش‌های با ظاهری تنظیم شده و زیبا را بافته و ارائه دهند.
3- چوب هافی:
در فرآیند بافت فرش، چوب هافی یا همان استوانه شکل، یکی از اجزای حیاتی است که در تنظیم فاصله چله‌ها نقش دارد. در این بخش، به بررسی ویژگی‌ها و نقش چوب هافی در صنعت قالی‌بافی می‌پردازیم.
1. نام دیگر:
- چوب هافی به اصطلاح‌های دیگری همچون استوانه شکل نیز شناخته می‌شود.
2. نقش چوب هافی:
- نقش اصلی این چوب در تنظیم فاصله بین چله‌ها در فرش می‌باشد.
- با قرار گرفتن بین سردار و کوجی و با قابلیت جابجایی به بالا و پایین، این چوب به بافندگان امکان می‌دهد فاصله بین چله‌ها را تنظیم کرده و به راحتی عملیات پودکشی را انجام دهند.
3. شکل و جنس:
- چوب هافی معمولاً به شکل استوانه‌ای طراحی شده و از جنس چوب یا مواد دیگری ساخته می‌شود که باعث انعطاف پذیری و جابجایی آسان آن می‌شود.
4. عملکرد:
- با حرکت چوب هافی به سمت بالا یا پایین، فاصله بین چله‌ها تنظیم شده و در نتیجه عملیات پودکشی با دقت بیشتری انجام می‌شود.
5. اهمیت در صنعت قالی‌بافی:
- وجود چوب هافی به بافندگان امکان می‌دهد تا نتایج بافت خود را با دقت بیشتری کنترل کنند و فرش‌های با ظاهر یکنواخت‌تری تولید کنند.
4- فندک:
فندک، یکی از اجزای اسکلت دار در فرش‌های قالی‌بافت است که در برخی از نقاط خاص به کار می‌رود. در این قسمت، به بررسی ویژگی‌ها و نقش فندک در صنعت قالی‌بافی می‌پردازیم.
1. نوع و ساخت:
- فندک به صورت استوانه‌ای طراحی شده و می‌تواند از چوب یا فلز ساخته شود.
2. موقعیت در اسکلت:
- فندک در فاصله‌های 30 سانتیمتری از سردار قرار می‌گیرد و نقش مهمی در تنظیم فاصله بین چله‌ها دارد.
3. استفاده منطقی:
- این ابزار به‌طور دقیق و متناسب با سردار کار می‌کند و از نظر عملکردی شبیه به سردار است.
4. محل استفاده:
- فندک بیشتر در دارهای استان‌های غربی و تبریز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
5. نقش در تنظیم فاصله:
- با قرار گرفتن فندک در اسکلت، فاصله بین چله‌ها با دقت بیشتری تنظیم می‌شود.
فندک یکی از عناصر مهمی است که در فرآیند بافت قالی‌بافی نقش دارد و با کنترل دقیق فاصله بین چله‌ها، به بافندگان امکان می‌دهد فرش‌های با کیفیت و زیبا ترسیم کنند.
5- گوه:
گوه، یک ابزار مهم در ساختار دارهای چوبی در صنعت قالی‌بافی است. در این بخش، به معرفی و نقش گوه در تثبیت چله‌ها و اهمیت آن در فرآیند بافت می‌پردازیم.
1. شکل و ساخت:
- گوه دارای شکل مثلثی و زبانه‌ای است که در دارهای چوبی قرار می‌گیرد.
2. استفاده برای شل و سفت کردن چله:
- در زمان‌هایی که می‌خواهند فرش را بچرخانند، گوه به پشت دارهای چوبی اضافه می‌شود.
- با قرار گرفتن گوه در شکاف مستطیل شکل راست روها و کوبیدن به سمت داخل، فاصله بین سردار و زیردار بیشتر شده و تارها سفت و محکم می‌شوند.
3. تسهیل در چرخش فرش:
- اضافه کردن گوه به دارهای چوبی باعث می‌شود فرش به راحتی چرخانده شود.
4. اهمیت دقت در استفاده:
- در هنگام کوبیدن گوه، لازم است به دقت از یکنواختی استفاده شود؛ زیرا اگر یک گوه سفت‌تر یا شل‌تر از دیگری باشد، دار از شکل اصلی خارج و قالی ممکن است کج شود.
گوه به عنوان یکی از عناصر کلیدی در فرآیند قالی‌بافی، تاثیر مستقیمی در استحکام و شکل نهایی فرش دارد.
معرفی انواع دار قالی
در جهان هنر فرش بافی ایران، دار قالی به عنوان یکی از عناصر اساسی و حیاتی در فرآیند بافت فرش اهمیت زیادی دارد. این ابزار، نقش کلیدی در ساختار و طراحی فرش‌های دستباف ایفا می‌کند و اثرات چشمگیری بر روی ظاهر و کیفیت نهایی فرش دارد. همچنین، خلاقیت بافندگان در استفاده از دار قالی، به تنوع و زیبایی آثار افزوده و این هنر را به ارتفاعات جدیدی سوق می‌دهد. در اینجا، به بررسی انواع مختلف دار قالی و نقش آن در بافت فرش، جاجیم، و گلیم می‌پردازیم. این تحقیق به ما کمک خواهد کرد تا عمیق‌تر در جزئیات و زیبایی‌های فرآیند هنری فرش بافی ایرانی فروغ بیافرینیم.
با پیشرفت فناوری و تغییرات در ذائقه‌ها، دار قالی به عنوان یک عنصر هنری و کاربردی نیز تحولاتی را تجربه کرده است. دسته جدیدی از دارهای هوشمند به بازار عرضه شده‌اند که به کاربران امکانات و قابلیت‌هایی بیشتری در استفاده از فرش های دستباف فراهم می‌کنند. این تغییرات نه تنها به زیبایی و طراحی فرش‌ها افزوده بلکه به جذابیت و کاربری آنها نیز افزوده است. در این تحقیق، نقش دار قالی هوشمند نیز مورد بررسی قرار خواهد گرفت تا تفاوت‌ها و نوآوری‌هایی که این مدل جدید به دنیای هنر فرش بافی اضافه کرده است، به وضوح مشخص گردد. بنابراین، ما به بررسی این دسته جدید از دار قالی پرداخته و مفاهیمی جدید در دنیای هنر و صنعت فرش‌بافی را معرفی خواهیم کرد.
الف) دار افقی یا خوابیده:
در تاریخ بافت فرش و قالی‌بافی، دار افقی یا خوابیده به عنوان یکی از قدیمی‌ترین انواع دارهای قالی شناخته می‌شود. این نوع دار به نام‌های خوابیده و زمینی نیز شناخته می‌شود. اصالت و سنین طولانی این نوع دار، آن را به عنوان نمادی از هنر و فرهنگ ایرانی در موزه‌ها و نمایشگاه‌ها جاودانه ساخته است.
اجزا تشکیل‌دهنده دار افقی:
1. سردار: قسمت بالایی از اسکلت دار که بالاترین نقطه را تشکیل می‌دهد.
2. زیردار: قسمت پایینی اسکلت دار که در تماس با زمین قرار می‌گیرد و دار را مهار می‌کند.
3. هاف: چوب استوانه‌ای که بین سردار و زیردار قرار می‌گیرد و در عملیات پودکشی نقش دارد.
4. کوجی: یک میله که به منظور تنظیم چله‌ها و تفکیک آنها در دار افقی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
5. چهار میخ چوبی یا فلزی: میخ‌های اطراف دار که با کوبیدن آنها به زمین، دار را مهار می‌کنند.
مزایا و معایب:
- حمل و نقل آسان: از جمله مزایای این نوع دار است. قابلیت حمل و نقل آسان آن، به ویژه برای افراد عشایری که در چادر زندگی می‌کنند، امری حیاتی و مهم است.
- قیمت مناسب: دارهای زمینی معمولاً دارای قیمتی مناسب‌تر نسبت به دیگر انواع دارها هستند.
- نصب و استفاده ساده: برای زندگی در چادرها، دارهای زمینی به دلیل نصب و استفاده آسانتر، انتخاب معمولی می‌شوند.
به همین دلیل، این دار به عنوان یک ارث قدیمی با ارزش در هنر فرش‌بافی ایران محسوب می‌شود.
کمر درد، پشت درد، گوژ پشتی، و عدم رشد متناسب لگن‌ها از جمله مشکلاتی هستند که می‌توانند در بافت فرش با دار افقی، به ویژه برای بافنده‌ها، ایجاد شوند. این مسائل می‌توانند از جوانب مختلف، از سلامتی تا بهره‌وری در کار، تأثیر بگذارند. از طرف دیگر، استفاده از دار افقی به دلیل فضای بزرگی که اشغال می‌کنند، در برخی مواقع به عنوان یک گزینه استاندارد و مناسب مطرح نمی‌شود.
این مشکلات بیمارگزار می‌توانند از پیچیدگی‌های فیزیکی کار بافت فرش با دار افقی به وجود آیند. هنگامی که یک بافنده برای مدت طولانی در حال کار باشد، نحوه نشستن و فعالیت‌های روزمره‌اش می‌توانند به طور مستمر و مکرر به سلامتی او آسیب برسانند. از این رو، ممکن است افزایش آگاهی درباره نحوه نشستن در حین بافت، انجام تمرینات کمر و پشت، و استفاده از وسایل کمکی مناسب، برای بافنده‌های فرش دار افقی، بهبود شرایط کاری و جلوگیری از بروز مشکلات جسمی را تسهیل کند.
ب) انواع دار عمودی
بعد از پیشرفت هنر قالی‌بافی و بافت فرش در ایران، مشکلات و نقاط ضعف مربوط به دارهای قدیمی به حداقل رسیده و انواع دارهای عمودی جایگزین مدل‌های افقی شده‌اند. در این مدل‌ها، ابعاد، اندازه، و جنس استفاده شده در دار (فلزی یا چوبی) تفاوت زیادی ندارند، ولی نوع نصب و استفاده از آنها می‌تواند تفاوت‌های اساسی ایجاد کند.
دارهای عمودی به سه مدل اصلی تقسیم می‌شوند:
1. دار ثابت (فارسی):
این نوع دار به شکل ثابت و بدون چرخش نصب می‌شود. این مدل از دارها بیشتر در قالی‌های فارسی مشاهده می‌شود. در دسته‌ی دارهای ثابت یا فارسی، این نوع دارها به عنوان بهترین گزینه برای بافت فرش‌های بزرگ و در عین حال ظریف محسوب می‌شوند. این دارها به ارتفاع 30 تا 40 سانتیمتر درون زمین نصب و ثابت می‌شوند.
طراحی دارهای فارسی به گونه‌ای است که با افزایش طول فرش بافته شده، ارتفاع بافنده نیز باید تغییر کند. به همین دلیل، بافندگان از دو نردبان و یک تخته برای نشستن استفاده می‌کنند تا بتوانند با گذشت زمان ارتفاع خود را تنظیم کنند. این نوع دار بافت فرش‌هایی با ابعاد بزرگ را تسهیل می‌دهد و همچنین امکان تغییر ارتفاع بافنده را در طی فرآیند بافت به وجود می‌آورد.
2. دار ترکی (تبریزی):
دار ترکی به ویژگی‌های دارهای تبریزی اشاره دارد و در این نوع دار، قالی بر روی دار چرخش می‌یابد. دار تبریزی یا ترکی، هرچند نام آن از استان تبریز گرفته شده است، اما استفاده از این نوع دار در سراسر کشور، به‌ویژه به دلیل راحتی استفاده، با محبوبیت بسیاری همراه است. این نوع دار از اجزا ویژه‌ای چون سردار، زیردار، راست‌رو، پایه، هاف، و نیمکت تشکیل شده است. در فرآیند بافت، چلّه‌ها دور سردار و زیردار پیچیده می‌شوند و با انجام عمل پایین‌کشی، قسمت‌های بافته شده به پشت دار انتقال پیدا می‌کنند. این ویژگی به بافنده این امکان را می‌دهد که برای بافت قالی، نیازی به قرار گرفتن در ارتفاع‌های بالا نداشته باشد. این دار به عنوان یک گزینه محبوب در بافت فرش‌ها به خاطر سادگی و کاربری آسان در انواع دار قالی شناخته می‌شود.
3. دار گردان:
این نوع دار امکان چرخش قالی را در جهت‌های مختلف فراهم می‌کند و از آن در بافت قالی‌های خاصی استفاده می‌شود. در معرفی آخرین گزینه از انواع دار قالی، به دار گردان می‌پردازیم. همانطور که از نام آن پیداست، دار گردان دارای ساختاری است که سردار و زیردار آن به وسیله اهرم‌هایی حول محور خود می‌چرخند. این ویژگی باعث می‌شود که دار گردان بتواند به گونه‌ای محوری چرخش پیدا کند. در این نوع دار، اهرم‌ها به عنوان وسیله ایجاد چرخش به‌کار می‌روند و این ویژگی به بافنده این امکان را می‌دهد که بافت فرش را با دقت و همگن انجام دهد. دار گردان به دلیل ساختار چرخشی خود به‌خصوص برای الگوها و طرح‌های پیچیده در فرش‌ها استفاده می‌شود. این نوع دار به علت قابلیت چرخش سردار و زیردار، توانمندی بیشتری در اجرای طرح‌ها و الگوهای متنوع دارد و برای بافت فرش‌هایی با طرح‌های هنری و معناپردازی مناسب است.
در این بخش از مقاله به دارهای فندک‌دار نیز اشاره شده است که پیشتر در مورد آنها توضیحاتی ارائه شده است.
اگر به عکس‌های دارهای عمودی دقت کنید، گاهاً اهرم‌هایی را مشاهده می‌کنید که برای چرخاندن سردار و زیردار قرار داده شده‌اند. این اهرم‌ها به وسیله آنها، چله‌های اضافی روی سردار پیچیده می‌شود. بعد از بافتن قسمتی از فرش، این قسمت بافته شده روی زیردار پیچیده می‌شود و از آن طرف، چله‌های اضافی سردار رها می‌شود.
این ویژگی منحصر به فرد از دار گردان باعث می‌شود که فرش با الگوها و طرح‌های پیچیده‌تر و جزئی‌تری بافته شود. این نوع دار علاوه بر ظاهر زیبا، امکان ایجاد طرح‌های هنری و خلاقانه در فرش‌ها را فراهم می‌کند و به بافندگان این امکان را می‌دهد که با دقت بیشتری به جزئیات طرح‌ها پرداخته و بافتی منحصر به فرد را ایجاد کنند.
سخن پایانی
در پایان، باید توجه داشت که انواع دار قالی با اجزاء و ابعاد گوناگون، ثریا و زیبایی به بافت فرش‌های دستباف ایرانی افزوده‌اند. از دارهای ثابت گرفته تا دارهای ترکی و گردان، هرکدام ویژگی‌ها و کاربردهای خود را دارند. با این انواع متنوع، هر بافنده می‌تواند بسته به نیاز و سلیقه خود از دار مناسبی برای بافت فرش استفاده کند. آشنایی با اجزاء مانند سردار، زیردار، کوجی، چوب هافی، فندک، گوه، و دیگر عناصر این هنر، به هنرمندان فرش و علاقه‌مندان به این صنایع دستی کمک کرده است تا با دقت بیشتری به هنر خود بپردازند. با توجه به این معرفی و شناخت از انواع دار قالی، امیدواریم که علاقه‌مندان به این هنر به انتخاب دار مناسب برای بافت آثار خود بپردازند و هنر فرش بافی به اوج زیبایی و کیفیت بیشتری برسد.